کتاب تقریرات قواعد فقه(بخش اقتصادی)
فهرست مطالب این کتاب
مقدمه ................................................................................................. 17
مواعظ اخلاقی در ابتدای درس
فرق بین محاسن اخلاقی و مکارم اخلاقی.............................................. 18
مسئله استغفار و بحث استغفار النبی....................................................... 22
مفهوم استغفار معصوم........................................................................... 23
نتیجه گیری.......................................................................................... 25
فصل اول
قاعده لزوم (اصاله اللزوم)
گفتار اول- مستندات قاعده لزوم........................................................... 28
1- ادلّه جهادی............................................................................. 28
الف) آیات.............................................................................. 31
نکته اول- عقود تملیکی یا عهدی...................................... 32
نکته دوم- حصر حقیقی یا حصر نسبی............................... 33
نکته سوم- احکام امضایی و احکام تأسیسی........................ 34
ب) روایات............................................................................. 36
ج) بنای عقلاء......................................................................... 37
گفتار دوم- فرق بین مسئله فقهی و قاعده فقهی..................................... 39
گفتار سوم- استصحاب و مسئله آثار عقد................................................ 42
فصل دوم
قاعده ضمان
گفتار اول- ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده......................................... 49
گفتار دوم- ارکان ضمان....................................................................... 51
1- ضمّ ذمّه به ذمّه یا نقل ذمّه به ذمّه .............................................. 52
الف) نظر علمای اهل سنت و فقهای امامیه................................. 52
ب) دلایل فقهای امامیه در نقل ذمّه به ذمّه.................................. 54
ج) دلیل عقلی......................................................................... 55
د) چکیده نظرات اهل سنت و امامیه........................................... 58
2- ماهیت ضمان.......................................................................... 60
3- اقسام ضمان (ضمان ققهری و ضمان عهدی)............................. 61
4- وضعی بودن حکم ضان............................................................ 62
5- الزعیم غارم............................................................................. 67
6- تفاوت قاعده ید با قاعده علی‌الید.............................................. 67
7- فرق بین ضمان عقدی با ضمان ید............................................ 68
8- قاعده علی‌الید آیا حکم تکلیفی است یا وضعی........................... 71
الف) نظر مرحوم نائینی............................................................. 72
ب) نظر شیخ انصاری............................................................... 73
9- انواع منافع (مستوفات و غیر مستوفات)..................................... 74
10- دلایل ضمان منافع................................................................. 74
11- ضمان در منافع غیرمستوفات.................................................. 75........... الف) نظر شیخ انصاری................................................................................. 76
ب) نظر آیت‌اله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی.......................... 76
ج) نظر آیت‌اله‌العظمی خوئی..................................................... 76
د) نظر آیت‌اله بجنوردی........................................................... 77
هـ) نظر حرت امام خمینی(ره).................................................. 78
و) خلاصه نظر صاحب جواهر در مورد فرد کسوب.................... 78
گفتار سوم- نحوه تأدیه استیلاء به ناحق................................................. 79
1- اخذ مال بلا اذن....................................................................... 80
2- فرق اذن با اجاره..................................................................... 80
3- ارش....................................................................................... 81
4- بدل حیلوله.............................................................................. 82
5- بدل حیلوله مرجوع‌الوصول و حیلوله مأیوس الوصول................... 83
6- بدل حیلوله: اباحه در تصرف یا تصرف مالکانه........................... 83
7- تعذّر عقلی و تعذّر عرفی......................................................... 84
8- دلایل تعیین بدل حیلوله............................................................ 84
الف) نظر مرحوم بجنوردی(ره)................................................. 87
ب) نظر شیخ انصاری(ره)......................................................... 87
ج) تفاوت دو نظریه «اباحه در تصرّف» و «تصرّف مالکانه»........... 88
9- مسئله ضمان در بدل حیلوله...................................................... 88
10- اقسام معاوضه (معاوضه ملکی- معاوضه قهری و شرعی).......... 89
الف) نظر مرحوم نائینی............................................................. 89
ب) نظر مرحوم بجنوردی......................................................... 90
ج) خلاصه نظر مرحوم ابن ادریس و شیخ طوسی....................... 90
گفتار چهارم- نقش عرف در تعریف مثلی و قیمی................................. 91
1- دلایل مثلی و قیمی.................................................................. 94
2- اختلاف بین مثلی و قیمی......................................................... 98
3- نظر تخییر مالک....................................................................... 99
4- نظر تخییر ضامن.................................................................... 100
5- دلیل تخییر ضامن به جای مالک.............................................. 101
الف) نظر اول: قیمت یوم‌الاخذ یا یوم‌الاستیلا............................ 103
ب) نظر دوم: قیمت روز تلف................................................. 108
ج) نظر سوم: نظریه قیمت «یوم‌الادا»......................................... 109
د) نظر چهارم: اعلی القیم یوم استیلا با یوم التلف...................... 112
هـ) نظر پنجم: اعلی القیم از یوم‌الاخذ یا یوم الادا....................... 112
و) نظر علمای معاصر و قانون مدنی......................................... 113
ز) بحث تعاقب ایادی (ایادی متعاقبه)...................................... 114
ک) رابطه غاصب‌ها با یکدیگر................................................. 116
گفتار پنجم- مسقطات ضمان.............................................................. 118
1- اذن و اجازه........................................................................... 118
2- مصادیق ضمان و اذن............................................................. 121
الف) تلف‌المال قبل قبضه....................................................... 121
ب) شخص مضطر................................................................. 122
3- فرق بین امانت و اذن............................................................. 123
4- مقبوض به عقد فاسد.............................................................. 124
5- اسقاط الضمان....................................................................... 128
6- تعریف حق........................................................................... 129
7- تعریف حکم......................................................................... 130
الف) خصوصیات و ویژگی‌های حکم...................................... 130
ب) احکام اقتضایی در حکم................................................... 132
ج) مصادیق احکام وضعی...................................................... 133
8- ابراء ذمّه............................................................................... 133
فصل سوم
قاعده اتلاف یا تسبیب
گفتار اول- انواع تلف........................................................................ 135
1- تلف حقیقی.......................................................................... 135
2- تلف حکمی.......................................................................... 136
3- مال تکوینی و مال اعتباری...................................................... 136
4- اتلاف بالمباشره..................................................................... 137
5- اتلاف به تسبیب.................................................................... 137
6- وجوه اشتراک بین اتلاف بالمباشره و اتلاف به تسبیب............... 138
7- وجوه افتراق بین اتلاف بالمباشره و اتلاف به تسبیب................. 139
8- ضمان بالمباشره..................................................................... 142
9- ضمان اتلاف به تسبیب.......................................................... 142
10- اجتماع سبب و مباشر........................................................... 146
11- سبب اقوی از مباشر ............................................................ 148
12- مکروه بودن مباشر................................................................ 149
13- اجتماع دو مباشر و یا دو سبب............................................. 150
گفتار دوم- مستندات قاعده اتلاف....................................................... 151
1- ادلّه قرآنی............................................................................. 152
نکته اول- برداشت حقوقی یا سیاسی................................ 153
نکته دوم- قبح فعلی یا قبح فاعلی.................................... 155
2- روایات................................................................................. 157
3- دلیل اجماعی......................................................................... 159
4- دلیل عقلی............................................................................ 160
5- سیره عقلا............................................................................. 160
نکته سوم- لطف حسی، لطف حدسی............................... 162
فصل چهارم
قاعده استیمان یا قاعده عدم ضمان امین
گفتار اول- تعریف امانت................................................................... 165
گفتار دوم- اقسام امانت.................................................................... 166
1- امانت شرعی......................................................................... 166
2- امانت و اذن مالکی................................................................ 167
3- امانت قانونی......................................................................... 167
الف- اموال در اختیار ولی‌امر................................................... 170
ب- فرق بیت‌المال امام با بیت‌المال مسلمین............................. 171
4- دایره و محدوده امانت............................................................ 172
الف- امانت در برابر غصب.................................................... 172
ب- امانت در برابر خیانت...................................................... 173
گفتار سوم- ادلّه مربوط به سقوط ضمان امین....................................... 173
1- ادلّه قرآنی............................................................................. 173
2- روایات................................................................................. 174
3- بناء عقلاء............................................................................. 179
4- مسئله ضمان و عسر و حرج امین............................................ 179
فصل پنجم
قاعده احسان
گفتار اول- تعریف قاعده احسان........................................................ 181
گفتار دوم- مستندات قاعده احسان...................................................... 183
1- آیات.................................................................................... 183
2- عقل ..................................................................................... 188
3- روایات................................................................................. 189
4- اجماع................................................................................... 190
5- دفع ضرر یا جلب منفعت کدام؟ ............................................ 190
6- عناوین قصدیه (حسن فعلی و حسن فاعلی)........................... 192
7- احسام شرعی و قانونی........................................................... 194
فصل شش
قاعده اقدام
گفتار اول- تعریف قاعده اقدام........................................................... 197
گفتار دوم- مستندات قاعده اقدام........................................................ 198
1- قاعده طیب نفس................................................................... 198
2- اجماع................................................................................... 199
3- بیع فضولی............................................................................ 199
4- خرید جنس معیوب............................................................... 200
5- در ارتداد و نشوز................................................................... 201
6- غاصب................................................................................. 202
7- بناء عقلا............................................................................... 203
فصل هفتم
قاعده ضمان تحذیر
گفتار اول- تعریف ضمان تحذیر........................................................ 205
ماهیت حقوقی هشدار................................................................. 206
گفتار دوم- ارکان هشدار.................................................................... 207
رکن اول: مؤثر بودن هشدار.......................................................... 207
رکن دوم: ایصال وصول هشدار.................................................... 208
رکن سوم: تمکّن از فرار داشته باشد.............................................. 208
گفتار سوم- مسئولیت جبران خسارت................................................. 210
فصل هشتم
قاعده جُبّ «الاسلامُ یَجُبُّ ما قَبلَه»
گفتار اول- تعریف قاعده جُبّ........................................................... 213
گفتار دوم- مستندات قرآنی قاعده جُبّ............................................. 2104
1- آیات.................................................................................... 214
2- روایات................................................................................. 214
3- سیره نبی گرامی اسلام............................................................ 216
4- قاعده جُبّ و بیان واصل........................................................ 217
5- حقوق سه‌گانه و قاعده جُبّ.................................................... 218
6- مسئله قصاص و قاعده جُبّ................................................... 220
فصل نهم
قاعده ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده
گفتار اول- تعریف قاعده مایضمن...................................................... 223
گفتار دوم- ادلّه قاعده........................................................................ 227
1- اجماع................................................................................... 227
2- سیره عقلا............................................................................. 227
3- قاعده علی‌الید........................................................................ 228
4- قاعده لاضرر......................................................................... 229
5- احترام مال مسلمان................................................................. 230
فصل دهم
قاعده ما لایضمن بصحیحه لایضمن بفاسده
گفتار اول- تعریف قاعده ما لایضمن................................................... 233
گفتار دوم- دلایل قاعده..................................................................... 234
1- دلیل اول: اجماع.................................................................... 234
2- دلیل دوم: اولویت.................................................................. 235
3- دلیل سوم: قاعده امانت........................................................... 238
4- دلیل چهارم: استقراء تام.......................................................... 241
5- تعریف حکومت و ورود........................................................ 242
فصل یازدهم
قاعده «تلف مبیع قبل القبض»
گفتار اول- مستندات قاعده................................................................ 245
1- دلیل اول- روایات................................................................. 245
2- دلیل دوم: اجماع.................................................................... 246
3- دلیل سوم: بناء عقلا................................................................ 247
گفتار دوم- زمان انفساخ (زمان بیع یا زمان تلف شدن مال)................... 250
گفتار سوم- مفاد قاعده چیست؟.......................................................... 252
گفتار چهارم- تعارض قاعده تلف قبل از قبض با قاعده تلف فی زمن‌الخیار...... 255
فصل دوازدهم
قبض و اقباض و مسئله عرف
گفتار اول- عرف چیست؟ ................................................................ 257
1- عناصر عرف.......................................................................... 259
الف- عنصر مادی.................................................................. 259
ب- عنصر معنوی................................................................... 259
2- ملاک عرفی بودن مسئله......................................................... 260
3- عناصر مقوّم عرف.................................................................. 262
الف- عنصر اول: تکرار و تداوم فعل یا ترک فعل..................... 262
ب- عنصر دوم: مقبولیت عمومی............................................. 262
ج- عنصر سوم: الزامی بودن.................................................... 263
4- شرایط استفاده از عرف........................................................... 264
الف- عرف (تشریع حکم یا رخصت)..................................... 265
ب- عمل به عرف (وجوب یا عدم وجوب)............................. 265
گفتار دوم- ادلّه حجّیت عرف............................................................. 271
1- ادلّه مخالفین.......................................................................... 272
2- اباحه اعم و اباحه اخص......................................................... 276
فصل سیزدهم
قاعده القرعه و الاستخاره
گفتار اول- مستندات قاعده قرعه........................................................ 281
الف- ادلّه قرآنی.................................................................... 281
ب- روایات (سنت)............................................................... 284
ج- اجماع علما...................................................................... 286
د- سیره عقلا......................................................................... 287
2- حوزه عمل قرعه.................................................................... 287
3- آیا قرعه اصل است یا اَماره..................................................... 289
4- بانی و متولّی شرعی قرعه چه کسی است................................. 291
5- روش قرعه زدن.................................................................... 294
گفتار دوم- استخاره........................................................................... 296
1- استخاره به معنی عام و مطلق.................................................. 298
2- استخاره به صورت خاص....................................................... 299
3- استخاره با قرآن..................................................................... 300
4- استخاره وکالتی...................................................................... 301
5- اذن معصومین........................................................................ 302
6- استخاره امام سجاد(ع)............................................................ 303
7- استخاره با تسبیح (استخاره شیخ بهایی)................................... 304
8- استخاره ذات‌الرقاع................................................................. 304
9- اجازه عام و اجازه خاص در استخاره....................................... 305
10- شرایط عمومی استخاره......................................................... 306
ضمائم
1- سخنان استاد به مناسبت شهادت حضرت جوادالائمه(ع)................... 309
2- سخنان استاد به مناسبت لیالی عشر................................................. 316
3- سخنان استاد به مناسبت ایام ولایت................................................. 326
4- سخنان استاد به مناسبت ایام تاسوعا و عاشورای حسینی.................... 330
فهرست منابع و مأخذ......................................................................... 337