حجه الاسلام سید ابراهیم رئیسی

کتاب تقریرات درس قواعد فقه بخش قضایی

 

 

فهرست مطالب این کتاب

                                                                                                              

مقدمه ................................................................................................. 17

 

کلیات در قواعد فقهی

 

گفتار اول- قاعده فقهی منصوص........................................................... 27

گفتار دوم- فقه مأثور............................................................................ 27

گفتار سوم- مکتب شیخ انصاری............................................................ 28

گفتار چهارم- فرق بین قاعده فقهیه و ضابطه فقهیه.................................. 28

گفتار پنجم- فرق بین مسئله فقهیه و قاعده فقهیه..................................... 29

گفتار ششم- فرق بین حکم ظاهری و حکم واقعی.................................. 30

 

فصل اول- ادعا و مدعی

 

گفتار اول- ویژگی‌های ادعا................................................................... 33

الف- خلاف اصل باشد........................................................................ 34

ب- خلاف ظاهر باشد.......................................................................... 36

ج- خلاف حجت فعلیه باشد................................................................ 37

د- قول مشهور (لو تَرَکَ تُرِک).............................................................. 39

گفتار دوم- مدعی کیست؟.................................................................... 39

الف- باب تداعی................................................................................. 40

ب- مفهوم عرفی مدعی........................................................................ 40

گفتار سوم- شرایط سماع دعوی............................................................ 42

الف- شرط اول: دارا بودن شرایط تکلیف............................................... 42

ب- شرط دوم: مشخص بودن مورد ادعا................................................ 43

ج- شرط سوم: ادعا عقلاً و عادتاً امری ممکن باشد................................. 43

1- قضیه ذهنیه..................................................................................... 44

2- قضیه خارجیه................................................................................. 45

3- قضیه حقیقیه................................................................................... 45

د- شرط چهارم: عن نفسه یا موکله بودن ادعا......................................... 48

هـ- شرط پنجم: معین بودن مدعی‌علیه.................................................... 49

و- شرط ششم: جزمین ادعا (جزم نسبی)............................................... 49

ز- شرط هفتم: وجود خصم در برابر مدعی............................................. 49

گفتار چهارم- شرایط مدعی.................................................................. 52

شرایط مدعی....................................................................................... 53

الف- بلوغ........................................................................................... 53

ب- عقل............................................................................................. 55

ج- رشد.............................................................................................. 56

د- نظریه امام خمینی(ره)...................................................................... 56

هـ- ارتباط با دعوی داشته باشد............................................................. 57

گفتار پنجم- شرایط دعوی.................................................................... 58

الف- اثر حقوقی داشته باشد................................................................. 58

ب- معلوم بودن مورد دعوی................................................................. 59

ج- مسئله مشروعیت مورد دعوی.......................................................... 60

د- جزمیت دعوی................................................................................ 60

گفتار ششم- شرایط مدعی‌علیه یا منکر .................................................. 62

الف- مدعی‌علیه موجود باشد................................................................ 62

ب- تعیین مدعی‌علیه............................................................................ 64

گفتار هفتم- شرایط اختلافی.................................................................. 65

الف- نظر امام خمینی(ر) ..................................................................... 68

ب- استثنائات قاعده ............................................................................ 69

1- مورد لوث...................................................................................... 69

2- مورد امین....................................................................................... 72

3- مورد ودیعه.................................................................................... 73

 

فصل دوم- ادله اثبات دعوا

 

گفتار اول- قاعده «البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر».................... 75

الف- فرق بین بناء عقلا و دلیل عقلی.................................................... 79

ب- بیّنه شخصیه و بیّنه کتبیه.................................................................. 81

ج- دلیلا ظنّی و دلیل قطعی.................................................................. 81

د- تعریف بیّنه..................................................................................... 82

گفتار دوم- بیِّنه به معنای شاهد.............................................................. 87

الف- حقیقت شرعیه............................................................................ 87

ب- ایجاد قاعده.................................................................................. 88

ج- تبادر شاهد.................................................................................... 88

گفتار سوم- پاسخ مخالفین نظریه بینه به معنی شاهد................................ 89

الف- استعمال تدلیل بر انصراف نیست.................................................. 89

ب- تبادر مربوط به حال است............................................................... 89

ج- بینه به معنی حجت است................................................................. 89

گفتار چهارم- مراجعه به عرف............................................................... 93

گفتار پنجم- امارات قضاییه................................................................... 95

الف- تحمل شهادت و ادای شهادت...................................................... 95

ب- حجّیت شهادت............................................................................. 95

ج- شهادت در زنای محصنه............................................................... 100

د- شهادت در حق‌الله، اعسار و طلاق.................................................. 101

هـ- گواهی و شهادت زنان.................................................................. 103

و- مصادیق قطعی بودن شهادت زنان................................................... 105

ز- شهادت اَقَل از اربع....................................................................... 106

1- وصیت تملیکی............................................................................. 106

2- مسئله جنین.................................................................................. 106

 

2- یقین و سوگند

 

مقدمه................................................................................................ 107

گفتار اول- شرایط سوگند برای مدّعی‌علیه (منکر).................................. 108

الف- وجود ادعا علیه مدعی‌علیه.......................................................... 108

ب- عجز مدعی از اثبات دعوی........................................................... 108

ج- انکار مدعی‌علیه............................................................................ 109

د- درخواست مدعی از حاکم.............................................................. 109

هـ- سوگند دادن قاضی....................................................................... 109

گفتار دوم- فروض مختلف در بحث سوگند......................................... 109

الف- سوگند مدعی‌علیه...................................................................... 109

ب- ارجاع سوگند مدعی‌.................................................................... 109

ج- امتناع از سوگند............................................................................ 110

د- سکوت مدعی‌علیه......................................................................... 110

گفتار سوم- سوگند و فصل خصومت................................................... 110

الف- نظر اهل سنت در خصوص بینه بعد از سوگند.............................. 111

ب- مخدوش بودن رأی قاضی............................................................ 112

ج- قائلین به تفصیل........................................................................... 113

گفتار چهارم- نکول از سوگند.............................................................. 114

الف- نظر قدما شیخ مفید و شیخ طوسی............................................... 115

ب- رد سوگند از سوی مدعی............................................................. 115

گفتار پنجم- عدم سوگند مدعی‌علیه (خلاف احتیاط)............................. 117

گفتار ششم- سکوت محض و اجرای حکم ناکل................................... 117

گفتار هفتم- فرق یمین عهدی و عقدی با یمین قضایی.......................... 118

الف- شرایط یمین............................................................................. 120

ب- مسئولیت مدنی حنس قسم........................................................... 121

گفتار هشتم- شرایط حلف و حالف..................................................... 121

الف- سوگند تکمیلی.......................................................................... 123

ب- سوگند استظهاری........................................................................ 124

ج- یمین و مسئله حدود..................................................................... 125

د- تغلیظ سوگند................................................................................ 127

هـ- سوگند شاهد............................................................................... 128

و- شرایط شاهد و ارزیابی شهادت...................................................... 128

گفتار دهم- قسامه.............................................................................. 132

الف- قسامه چیست؟ حکم تأسیسی است یا امضایی؟........................... 132

پنجاه حلف یا پنجاه حالف................................................................. 133

ب- مورد قسامه................................................................................. 134

 

3- اقرار

 

گفتار اول- قاعده اقرار العقلا علی انفسهم جائز..................................... 137

الف- ایات........................................................................................ 137

ب- روایات...................................................................................... 140

ج- اجماع......................................................................................... 142

د- سیره عقلا..................................................................................... 142

گفتار دوم- تعریف اصطلاحی اقرار..................................................... 143

الف- مسئله اخبار.............................................................................. 144

ب- اخبار از حق............................................................................... 144

ج- اقرار باید به نفع غیر و علی نفسه باشد........................................... 144

گفتار سوم- ارکان اقرار....................................................................... 146

گفتار چهارم- شرایط اقرار.................................................................. 147

الف- عقل......................................................................................... 147

ب- رشد........................................................................................... 147

ج- قصد........................................................................................... 150

د- اراده و اختیار................................................................................ 150

هـ- معین بودن.................................................................................. 152

و- مشروعیت مقرٌبه........................................................................... 153

ز- در تصرف بودن مقرٌبه.................................................................... 154

گفتار پنجم- انواع اقرار....................................................................... 155

الف- اقرار فعلی................................................................................ 155

ب- اقرار کتبی................................................................................... 155

ج- اقرار به مال یا اقرار به حق............................................................ 157

د- اقرار به نَسَب................................................................................ 158

هـ- نفی نسب و مسئله لعان................................................................ 158

و- اقرار به نسب فرزندی .................................................................. 159

1- عادتاً امکان اقرار باشد................................................................... 159

2- عدم مخالفت با موازین شرعی........................................................ 159

3- عدم تعارض اقرار با اقرار دیگر...................................................... 159

4- تأیید مقرٌله.................................................................................... 160

ز- اقرار نسب از نوع خویشاوندی....................................................... 163

ک- اقرار به نفع دیگری...................................................................... 164

گفتار ششم- تَنجز اقرار...................................................................... 164

گفتار هفتم- الزام‌آور بودن اقرار........................................................... 166

گفتار هشتم: اقرار مریض.................................................................... 167

گفتار نهم- مفهوم در معرض تهمت بودن ............................................ 167

گفتار دهم- تکذیب مقرٌله................................................................... 168

گفتار یازدهم- قاعده «من ملک شیء ملک الاقرار به»............................. 169

1- دعوی بین وکیل و موکل................................................................ 174

2- دعوای بین ولی و مولّی علیه.......................................................... 175

ب- رجوع از اقرار............................................................................. 176

 

4- علم قاضی

 

گفتار اول- علم قاضی و اقوال مربوط به آن.......................................... 180

الف- نظر مقام معظم رهبری در مورد علم قاضی.................................. 180

ب- قول مشهور................................................................................. 181

ج- نظر مرحوم اسکافی...................................................................... 181

د- نظر مرحوم ابن حمزه (نظر تفصیلی)............................................... 181

هـ- مجموعه فقه احمدی.................................................................... 181

گفتاردوم- توالی فاسد عمل نکردن به علم قاضی.................................. 182

الف- فسق قاضی.............................................................................. 182

ب- تعطیلی حکم الله......................................................................... 182

گفتار سوم- نظریه قائلین به عدم جواز (مخالفین علم قاضی).................. 183

الف- قرار گرفتن در موضع تهمت...................................................... 183

ب- روایت «انما اقضی بینکم بالبینات و الایمان»................................... 184

گفتار سوم- پاسخ به مخالفین علم قاضی.............................................. 184

الف- تهدیدات ذاتی و عرضی می‌باشند............................................... 184

ب- حصر نسبی و نه حصر حقیقی...................................................... 185

ج- نتیجه بحث.................................................................................. 186

 

فصل سوم-قاعده وزر

 

گفتار اول- مستندات قاعده «ورز» (اصل شخصی بودن جرم و مجازات). 189

الف- آیات........................................................................................ 190

ب- روایات و اجماع......................................................................... 192

ج- دلیل عقل.................................................................................... 192

گفتار دوم- استثنائات قاعده وزر.......................................................... 193

الف- دیه عاقله.................................................................................. 193

ب- خطای قاضی.............................................................................. 195

گفتار سوم- حق‌الطاعه و اقوال پیرامون آن............................................. 199

گفتار چهارم- تعارض قاعده صحت با استصحاب................................. 201

گفتار پنجم- تعریف اماره.................................................................... 203

گفتار ششم- تعریف اصل................................................................... 204

گفتار هفتم- تعریف تخصیص............................................................. 209

گفتار هشتم- تعریف حکومت............................................................. 209

گفتار نهم- تعریف ورود..................................................................... 210

گفتار دهم- تفاوت تعاریف اصولی...................................................... 210

الف- فرق بین تخصیص و ورود........................................................ 210

ب- فرق بین تخصیص و حکومت...................................................... 210

ج- تقدم اصل سببی بر اصل مسببی..................................................... 211

 

تعارض قاعده صحت با استصحاب موضوعی

 

قابلیت مورد یا قابلیت فاعل................................................................ 213

الف- نظر مرحوم نائینی...................................................................... 214

ب- نظر مرحوم خویی....................................................................... 216

ج- نظر مرحوم امام خمینی(ره)........................................................... 216

د- قاعده فراق و تجاوز...................................................................... 217

 

فصل چهارم- شرط قاعده «المؤمنون عند شروطهم»

گفتار اول- شرط ابتدایی..................................................................... 218

گفتار دوم- ادله مربوط به شرط ابتدایی................................................ 219

الف- تبادر........................................................................................ 219

ب- روایات و اطلاق......................................................................... 219

ج- اجماع ........................................................................................ 221

گفتار سوم- شرایط صحبت شرط........................................................ 224

الف- خلاف شرع نباشد..................................................................... 224

1- احکام اقتضایی............................................................................. 224

2- احکام ترخیصی............................................................................ 225

ب- مجهول نباشد.............................................................................. 227

ج- خلاف مقتضای عقد نباشد............................................................. 229

د- باید منجز باشد.............................................................................. 231

 

فصل پنجم- قاعده لاحرج

 

گفتار اول- تعریف قاعده لاحرج......................................................... 233

گفتار دوم- مستندات قاعده لاحرج...................................................... 235

الف- آیات قرآن................................................................................ 235

ب- سنت.......................................................................................... 239

ج- اجماع......................................................................................... 240

د- عقل............................................................................................. 241

گفتار سوم- تخصیص......................................................................... 241

الف- تخصص................................................................................... 241

ب- حکومت..................................................................................... 241

ج- ورود.......................................................................................... 242

گفتار چهارم- امتنایی بودن قاعده لاحرج.............................................. 243

گفتار پنجم- مفاد قاعده لاحرج............................................................ 245

الف- آیا حرج شخصی است یا نوعی؟................................................ 247

ب- آیا حرج امری واقعی است یا معلوم؟............................................ 248

ج- قاعده لاحرج رخصت یا عزیمت؟................................................. 248

1- طرفداران نظریه عزیمت................................................................. 252

2- طرفداران نظریه رخصت................................................................ 253

3- قائلین به تفصیل............................................................................ 253

د- نتیجه بحث................................................................................... 253

گفتار ششم- تعارض بین قاعده لاحرج و لاضرر................................... 254

 

فصل ششم- قاعده لاضرر ولاضرار فی‌الاسلام

 

گفتار اول- مستندات لاضرر ............................................................... 255

الف- آیات........................................................................................ 255

ب- روایات ..................................................................................... 259

1- تعبیر فروع کافی........................................................................... 260

2- روایات ابن مسکان....................................................................... 260

3- روایت مربوط به حق شفعه............................................................ 261

ج- اجماع و عقل............................................................................... 262

گفتار دوم- اختلاف علما راجع به قاعده لاضرر.................................... 264

الف- نظریه مرحوم شیخ انصاری......................................................... 264

ب- نظر صاحب کفایه مرحوم آخوند خراسانی..................................... 266

ج- نظر مرحوم فاضل تونی................................................................. 268

د- نظریه مرحوم شریعت اصفهانی....................................................... 269

هـ- نظر مرحوم حضرت امام خمینی(ره).............................................. 270

 

فصل هفتم- قاعده غرور

 

گفتار اول- مستندات قاعده غرور......................................................... 279

الف- باب نکاح................................................................................. 280

ب- در شهادات................................................................................. 280

ج- بنای عقلا.................................................................................... 281

د- اجماع بزرگان و علما.................................................................... 282

گفتار دوم- علم و جهل غار و مغرور................................................... 282

گفتار سوم- اختلاف فقها در علم غار و مغرور...................................... 282

الف- نظریه مرحوم آخوند خراسانی (صاحب کفایه)............................. 284

ب- نظریه سید بحرانی....................................................................... 284

ج- نظر قائلین به تفصیل..................................................................... 285

 

فصل هشتم- قاعده صحت

 

گفتار اول- شبهه موضوعیه.................................................................. 288

گفتار دوم- شبهه حکمیه..................................................................... 289

گفتار سوم- مستندات قاعده صحت..................................................... 290

الف- آیات........................................................................................ 290

ب- روایات...................................................................................... 291

گفتار چهارم- قاعده صحت در بخش وضعی....................................... 292

گفتار پنجم- سیره عملی مسلمانان....................................................... 293

 

فصل نهم- قاعده قبح عقاب بلابیان

 

گفتار اول- عقلی بودن قاعده............................................................... 297

الف) بیان واصل یا بیان صادر............................................................. 300

ب) اصل قانونی بودن جرم و مجازات................................................. 300

ج) جهل به قانون آیا رافع مسئولیت است یا خیر؟................................ 301

د) جاهل قاصر و جاهل مقصر............................................................ 305

هـ) مستقلاتعقلیه و غیرمستقلات عقلیه................................................. 308

و) حق‌الطاعه و نظر شهید صدر........................................................... 310

ز) پاسخ فقهای معاصر به نظریه شهید صدر.......................................... 312

فهرست منابع و مآخذ......................................................................... 315