
کتاب تقریرات درس قواعد فقه بخش قضایی
فهرست مطالب این کتاب
مقدمه ................................................................................................. 17
کلیات در قواعد فقهی
گفتار اول- قاعده فقهی منصوص........................................................... 27
گفتار دوم- فقه مأثور............................................................................ 27
گفتار سوم- مکتب شیخ انصاری............................................................ 28
گفتار چهارم- فرق بین قاعده فقهیه و ضابطه فقهیه.................................. 28
گفتار پنجم- فرق بین مسئله فقهیه و قاعده فقهیه..................................... 29
گفتار ششم- فرق بین حکم ظاهری و حکم واقعی.................................. 30
فصل اول- ادعا و مدعی
گفتار اول- ویژگیهای ادعا................................................................... 33
الف- خلاف اصل باشد........................................................................ 34
ب- خلاف ظاهر باشد.......................................................................... 36
ج- خلاف حجت فعلیه باشد................................................................ 37
د- قول مشهور (لو تَرَکَ تُرِک).............................................................. 39
گفتار دوم- مدعی کیست؟.................................................................... 39
الف- باب تداعی................................................................................. 40
ب- مفهوم عرفی مدعی........................................................................ 40
گفتار سوم- شرایط سماع دعوی............................................................ 42
الف- شرط اول: دارا بودن شرایط تکلیف............................................... 42
ب- شرط دوم: مشخص بودن مورد ادعا................................................ 43
ج- شرط سوم: ادعا عقلاً و عادتاً امری ممکن باشد................................. 43
1- قضیه ذهنیه..................................................................................... 44
2- قضیه خارجیه................................................................................. 45
3- قضیه حقیقیه................................................................................... 45
د- شرط چهارم: عن نفسه یا موکله بودن ادعا......................................... 48
هـ- شرط پنجم: معین بودن مدعیعلیه.................................................... 49
و- شرط ششم: جزمین ادعا (جزم نسبی)............................................... 49
ز- شرط هفتم: وجود خصم در برابر مدعی............................................. 49
گفتار چهارم- شرایط مدعی.................................................................. 52
شرایط مدعی....................................................................................... 53
الف- بلوغ........................................................................................... 53
ب- عقل............................................................................................. 55
ج- رشد.............................................................................................. 56
د- نظریه امام خمینی(ره)...................................................................... 56
هـ- ارتباط با دعوی داشته باشد............................................................. 57
گفتار پنجم- شرایط دعوی.................................................................... 58
الف- اثر حقوقی داشته باشد................................................................. 58
ب- معلوم بودن مورد دعوی................................................................. 59
ج- مسئله مشروعیت مورد دعوی.......................................................... 60
د- جزمیت دعوی................................................................................ 60
گفتار ششم- شرایط مدعیعلیه یا منکر .................................................. 62
الف- مدعیعلیه موجود باشد................................................................ 62
ب- تعیین مدعیعلیه............................................................................ 64
گفتار هفتم- شرایط اختلافی.................................................................. 65
الف- نظر امام خمینی(ر) ..................................................................... 68
ب- استثنائات قاعده ............................................................................ 69
1- مورد لوث...................................................................................... 69
2- مورد امین....................................................................................... 72
3- مورد ودیعه.................................................................................... 73
فصل دوم- ادله اثبات دعوا
گفتار اول- قاعده «البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر».................... 75
الف- فرق بین بناء عقلا و دلیل عقلی.................................................... 79
ب- بیّنه شخصیه و بیّنه کتبیه.................................................................. 81
ج- دلیلا ظنّی و دلیل قطعی.................................................................. 81
د- تعریف بیّنه..................................................................................... 82
گفتار دوم- بیِّنه به معنای شاهد.............................................................. 87
الف- حقیقت شرعیه............................................................................ 87
ب- ایجاد قاعده.................................................................................. 88
ج- تبادر شاهد.................................................................................... 88
گفتار سوم- پاسخ مخالفین نظریه بینه به معنی شاهد................................ 89
الف- استعمال تدلیل بر انصراف نیست.................................................. 89
ب- تبادر مربوط به حال است............................................................... 89
ج- بینه به معنی حجت است................................................................. 89
گفتار چهارم- مراجعه به عرف............................................................... 93
گفتار پنجم- امارات قضاییه................................................................... 95
الف- تحمل شهادت و ادای شهادت...................................................... 95
ب- حجّیت شهادت............................................................................. 95
ج- شهادت در زنای محصنه............................................................... 100
د- شهادت در حقالله، اعسار و طلاق.................................................. 101
هـ- گواهی و شهادت زنان.................................................................. 103
و- مصادیق قطعی بودن شهادت زنان................................................... 105
ز- شهادت اَقَل از اربع....................................................................... 106
1- وصیت تملیکی............................................................................. 106
2- مسئله جنین.................................................................................. 106
2- یقین و سوگند
مقدمه................................................................................................ 107
گفتار اول- شرایط سوگند برای مدّعیعلیه (منکر).................................. 108
الف- وجود ادعا علیه مدعیعلیه.......................................................... 108
ب- عجز مدعی از اثبات دعوی........................................................... 108
ج- انکار مدعیعلیه............................................................................ 109
د- درخواست مدعی از حاکم.............................................................. 109
هـ- سوگند دادن قاضی....................................................................... 109
گفتار دوم- فروض مختلف در بحث سوگند......................................... 109
الف- سوگند مدعیعلیه...................................................................... 109
ب- ارجاع سوگند مدعی.................................................................... 109
ج- امتناع از سوگند............................................................................ 110
د- سکوت مدعیعلیه......................................................................... 110
گفتار سوم- سوگند و فصل خصومت................................................... 110
الف- نظر اهل سنت در خصوص بینه بعد از سوگند.............................. 111
ب- مخدوش بودن رأی قاضی............................................................ 112
ج- قائلین به تفصیل........................................................................... 113
گفتار چهارم- نکول از سوگند.............................................................. 114
الف- نظر قدما شیخ مفید و شیخ طوسی............................................... 115
ب- رد سوگند از سوی مدعی............................................................. 115
گفتار پنجم- عدم سوگند مدعیعلیه (خلاف احتیاط)............................. 117
گفتار ششم- سکوت محض و اجرای حکم ناکل................................... 117
گفتار هفتم- فرق یمین عهدی و عقدی با یمین قضایی.......................... 118
الف- شرایط یمین............................................................................. 120
ب- مسئولیت مدنی حنس قسم........................................................... 121
گفتار هشتم- شرایط حلف و حالف..................................................... 121
الف- سوگند تکمیلی.......................................................................... 123
ب- سوگند استظهاری........................................................................ 124
ج- یمین و مسئله حدود..................................................................... 125
د- تغلیظ سوگند................................................................................ 127
هـ- سوگند شاهد............................................................................... 128
و- شرایط شاهد و ارزیابی شهادت...................................................... 128
گفتار دهم- قسامه.............................................................................. 132
الف- قسامه چیست؟ حکم تأسیسی است یا امضایی؟........................... 132
پنجاه حلف یا پنجاه حالف................................................................. 133
ب- مورد قسامه................................................................................. 134
3- اقرار
گفتار اول- قاعده اقرار العقلا علی انفسهم جائز..................................... 137
الف- ایات........................................................................................ 137
ب- روایات...................................................................................... 140
ج- اجماع......................................................................................... 142
د- سیره عقلا..................................................................................... 142
گفتار دوم- تعریف اصطلاحی اقرار..................................................... 143
الف- مسئله اخبار.............................................................................. 144
ب- اخبار از حق............................................................................... 144
ج- اقرار باید به نفع غیر و علی نفسه باشد........................................... 144
گفتار سوم- ارکان اقرار....................................................................... 146
گفتار چهارم- شرایط اقرار.................................................................. 147
الف- عقل......................................................................................... 147
ب- رشد........................................................................................... 147
ج- قصد........................................................................................... 150
د- اراده و اختیار................................................................................ 150
هـ- معین بودن.................................................................................. 152
و- مشروعیت مقرٌبه........................................................................... 153
ز- در تصرف بودن مقرٌبه.................................................................... 154
گفتار پنجم- انواع اقرار....................................................................... 155
الف- اقرار فعلی................................................................................ 155
ب- اقرار کتبی................................................................................... 155
ج- اقرار به مال یا اقرار به حق............................................................ 157
د- اقرار به نَسَب................................................................................ 158
هـ- نفی نسب و مسئله لعان................................................................ 158
و- اقرار به نسب فرزندی .................................................................. 159
1- عادتاً امکان اقرار باشد................................................................... 159
2- عدم مخالفت با موازین شرعی........................................................ 159
3- عدم تعارض اقرار با اقرار دیگر...................................................... 159
4- تأیید مقرٌله.................................................................................... 160
ز- اقرار نسب از نوع خویشاوندی....................................................... 163
ک- اقرار به نفع دیگری...................................................................... 164
گفتار ششم- تَنجز اقرار...................................................................... 164
گفتار هفتم- الزامآور بودن اقرار........................................................... 166
گفتار هشتم: اقرار مریض.................................................................... 167
گفتار نهم- مفهوم در معرض تهمت بودن ............................................ 167
گفتار دهم- تکذیب مقرٌله................................................................... 168
گفتار یازدهم- قاعده «من ملک شیء ملک الاقرار به»............................. 169
1- دعوی بین وکیل و موکل................................................................ 174
2- دعوای بین ولی و مولّی علیه.......................................................... 175
ب- رجوع از اقرار............................................................................. 176
4- علم قاضی
گفتار اول- علم قاضی و اقوال مربوط به آن.......................................... 180
الف- نظر مقام معظم رهبری در مورد علم قاضی.................................. 180
ب- قول مشهور................................................................................. 181
ج- نظر مرحوم اسکافی...................................................................... 181
د- نظر مرحوم ابن حمزه (نظر تفصیلی)............................................... 181
هـ- مجموعه فقه احمدی.................................................................... 181
گفتاردوم- توالی فاسد عمل نکردن به علم قاضی.................................. 182
الف- فسق قاضی.............................................................................. 182
ب- تعطیلی حکم الله......................................................................... 182
گفتار سوم- نظریه قائلین به عدم جواز (مخالفین علم قاضی).................. 183
الف- قرار گرفتن در موضع تهمت...................................................... 183
ب- روایت «انما اقضی بینکم بالبینات و الایمان»................................... 184
گفتار سوم- پاسخ به مخالفین علم قاضی.............................................. 184
الف- تهدیدات ذاتی و عرضی میباشند............................................... 184
ب- حصر نسبی و نه حصر حقیقی...................................................... 185
ج- نتیجه بحث.................................................................................. 186
فصل سوم-قاعده وزر
گفتار اول- مستندات قاعده «ورز» (اصل شخصی بودن جرم و مجازات). 189
الف- آیات........................................................................................ 190
ب- روایات و اجماع......................................................................... 192
ج- دلیل عقل.................................................................................... 192
گفتار دوم- استثنائات قاعده وزر.......................................................... 193
الف- دیه عاقله.................................................................................. 193
ب- خطای قاضی.............................................................................. 195
گفتار سوم- حقالطاعه و اقوال پیرامون آن............................................. 199
گفتار چهارم- تعارض قاعده صحت با استصحاب................................. 201
گفتار پنجم- تعریف اماره.................................................................... 203
گفتار ششم- تعریف اصل................................................................... 204
گفتار هفتم- تعریف تخصیص............................................................. 209
گفتار هشتم- تعریف حکومت............................................................. 209
گفتار نهم- تعریف ورود..................................................................... 210
گفتار دهم- تفاوت تعاریف اصولی...................................................... 210
الف- فرق بین تخصیص و ورود........................................................ 210
ب- فرق بین تخصیص و حکومت...................................................... 210
ج- تقدم اصل سببی بر اصل مسببی..................................................... 211
تعارض قاعده صحت با استصحاب موضوعی
قابلیت مورد یا قابلیت فاعل................................................................ 213
الف- نظر مرحوم نائینی...................................................................... 214
ب- نظر مرحوم خویی....................................................................... 216
ج- نظر مرحوم امام خمینی(ره)........................................................... 216
د- قاعده فراق و تجاوز...................................................................... 217
فصل چهارم- شرط قاعده «المؤمنون عند شروطهم»
گفتار اول- شرط ابتدایی..................................................................... 218
گفتار دوم- ادله مربوط به شرط ابتدایی................................................ 219
الف- تبادر........................................................................................ 219
ب- روایات و اطلاق......................................................................... 219
ج- اجماع ........................................................................................ 221
گفتار سوم- شرایط صحبت شرط........................................................ 224
الف- خلاف شرع نباشد..................................................................... 224
1- احکام اقتضایی............................................................................. 224
2- احکام ترخیصی............................................................................ 225
ب- مجهول نباشد.............................................................................. 227
ج- خلاف مقتضای عقد نباشد............................................................. 229
د- باید منجز باشد.............................................................................. 231
فصل پنجم- قاعده لاحرج
گفتار اول- تعریف قاعده لاحرج......................................................... 233
گفتار دوم- مستندات قاعده لاحرج...................................................... 235
الف- آیات قرآن................................................................................ 235
ب- سنت.......................................................................................... 239
ج- اجماع......................................................................................... 240
د- عقل............................................................................................. 241
گفتار سوم- تخصیص......................................................................... 241
الف- تخصص................................................................................... 241
ب- حکومت..................................................................................... 241
ج- ورود.......................................................................................... 242
گفتار چهارم- امتنایی بودن قاعده لاحرج.............................................. 243
گفتار پنجم- مفاد قاعده لاحرج............................................................ 245
الف- آیا حرج شخصی است یا نوعی؟................................................ 247
ب- آیا حرج امری واقعی است یا معلوم؟............................................ 248
ج- قاعده لاحرج رخصت یا عزیمت؟................................................. 248
1- طرفداران نظریه عزیمت................................................................. 252
2- طرفداران نظریه رخصت................................................................ 253
3- قائلین به تفصیل............................................................................ 253
د- نتیجه بحث................................................................................... 253
گفتار ششم- تعارض بین قاعده لاحرج و لاضرر................................... 254
فصل ششم- قاعده لاضرر ولاضرار فیالاسلام
گفتار اول- مستندات لاضرر ............................................................... 255
الف- آیات........................................................................................ 255
ب- روایات ..................................................................................... 259
1- تعبیر فروع کافی........................................................................... 260
2- روایات ابن مسکان....................................................................... 260
3- روایت مربوط به حق شفعه............................................................ 261
ج- اجماع و عقل............................................................................... 262
گفتار دوم- اختلاف علما راجع به قاعده لاضرر.................................... 264
الف- نظریه مرحوم شیخ انصاری......................................................... 264
ب- نظر صاحب کفایه مرحوم آخوند خراسانی..................................... 266
ج- نظر مرحوم فاضل تونی................................................................. 268
د- نظریه مرحوم شریعت اصفهانی....................................................... 269
هـ- نظر مرحوم حضرت امام خمینی(ره).............................................. 270
فصل هفتم- قاعده غرور
گفتار اول- مستندات قاعده غرور......................................................... 279
الف- باب نکاح................................................................................. 280
ب- در شهادات................................................................................. 280
ج- بنای عقلا.................................................................................... 281
د- اجماع بزرگان و علما.................................................................... 282
گفتار دوم- علم و جهل غار و مغرور................................................... 282
گفتار سوم- اختلاف فقها در علم غار و مغرور...................................... 282
الف- نظریه مرحوم آخوند خراسانی (صاحب کفایه)............................. 284
ب- نظریه سید بحرانی....................................................................... 284
ج- نظر قائلین به تفصیل..................................................................... 285
فصل هشتم- قاعده صحت
گفتار اول- شبهه موضوعیه.................................................................. 288
گفتار دوم- شبهه حکمیه..................................................................... 289
گفتار سوم- مستندات قاعده صحت..................................................... 290
الف- آیات........................................................................................ 290
ب- روایات...................................................................................... 291
گفتار چهارم- قاعده صحت در بخش وضعی....................................... 292
گفتار پنجم- سیره عملی مسلمانان....................................................... 293
فصل نهم- قاعده قبح عقاب بلابیان
گفتار اول- عقلی بودن قاعده............................................................... 297
الف) بیان واصل یا بیان صادر............................................................. 300
ب) اصل قانونی بودن جرم و مجازات................................................. 300
ج) جهل به قانون آیا رافع مسئولیت است یا خیر؟................................ 301
د) جاهل قاصر و جاهل مقصر............................................................ 305
هـ) مستقلاتعقلیه و غیرمستقلات عقلیه................................................. 308
و) حقالطاعه و نظر شهید صدر........................................................... 310
ز) پاسخ فقهای معاصر به نظریه شهید صدر.......................................... 312
فهرست منابع و مآخذ......................................................................... 315